Mikroskop, çıplak gözle görülemeyecek kadar küçük cisimlerin birkaç mercek yardımıyle büyütülerek görüntüsünün incelenmesini sağlayan optik bir alettir. Öncelikle isminden de anlaşılacağı üzere, mikropların incelenmesi akla geliyorsa da aslında sanayi, metalurji, genetik, jeoloji, arkeoloji ve kriminoloji alanında da büyük hizmetler görmektedir.
Mikroskobu kim icat etti?
Mikroskobu, ilk önce Hollandalı Zacharias Janssen’in, 1590 dolaylarında bir teleskop üzerinde değişiklikler yaparak meydana getirdiği kabul edilmektedir.
Zacharias Janssen, ilk optik teleskopun icadıyla da anılan Hollanda’nın Middelburg kentinde yaşayan bir gözlük üreticisiydi. Janssen ilk gerçek bileşik mikroskopu icat etmiştir. Ancak mikroskobun icadı, tıpkı teleskop gibi, bir tartışma konusudur.
Ancak bu sıralarda diğer Hollandalı, Alman, İngiliz ve İtalyan bilim adamları da, mercek sistemi tersine çevrilmiş bir teleskobun, cisimleri büyütmek için kullanılabileceğinin farkına varmışlardır. Nitekim dünyanın güneş etrafında döndüğünü açıkladığı için engizisyon işkencesine tâbi tutulan ve Dünyayı güneş etrafında döndürmekten vazgeçmesi şartıyla Papa tarafından serbest bırakılan meşhur İtalyan bilim adamı Galilei Galileo (1564-1642) iki mercek kullanarak bazı tecrübelerde bulunmuştu.
Bugünkü modern mikroskobun ana prensiplerini ise 17. asırda Hollandalı Antonie van Leeuwenhoek ve İngiliz Robert Hook bulmuşlardır.
Özel Mikroskoplar
Stereoskopik mikroskoplar
Cisimlerin üç buutlu (boyutlu) görüntülerini temin etmek maksadıyla stereoskopik mikroskoplar yapılmıştır. İki mikroskop optik sisteminin bir dürbün şeklinde bir sehpa üstüne montesinden ibârettir. Bu mikroskoplar biyoloji laboratuvarları için elverişlidir.
Metalurji mikroskobu
Mâden parçaları ışığı geçirmediği için mikroskoba kuvvetli bir ışık kaynağı ilâve edilmiştir. Kaynaktan gelen ışık incelenecek cisme çarptırılarak objektife yansıyan ışıklardan inceleme yapılır.
Elektron mikroskobu
Elektron mikroskopta görüntü elde etmede elektron kullanılarak görüntü birkaç milyon defâ büyütülebilmektedir. Bu kadar büyütme özelliği, elektronun dalga boyunun ışık dalga boyundan birkaç bin defâ daha küçük olmasındandır. Elektron mikroskop, bilimsel araştırmalarda, atom ve virüs gibi çok küçük cisimlerin incelenmesin de kullanılır.
Saha-emisyon mikroskobu
Metal veya yarı iletkenlerin yüzey görüntülerinden kristal yapılarını incelemek için, saha emisyon mikroskopları kullanılır. Çok yeni bir teknik olan bu mikroskopları elektron ve optik mikroskoplardan ayıran özellik, cisimden ışık veya foton geçirmek yerine cismin
kendisinden elektron veya iyon koparma (emisyon) olayıdır. Emisyon elektrik sahası ile sağlanır. İncelenecek metalden kopan elektrotlar televizyon tüpüne benzer bir ekran üzerine düşerek kristal yapıya göre izler bırakır. Kristal yapının ekrana düşen bu görüntüsü ayrıca fotoğraflanabilir. Elektron mikroskop kadar büyütme özelliği vardır. Görüntü çok net ve ayrıntılıdır.
Polarıcı mikroskop
Döner bir tabla ile iki nicol prizma veya iki polarıcı çuhayla donatılmış bir optik mikroskoptur. Tablanın altına yerleştirilen polarıcı nicol, cismin üzerine polarılmış ışık gönderir; analizleyici nicol ise, objektifin biraz üzerine yerleştirilmiştir. Bu iki prizma karşılaştığı zaman, belli bir devrânî gücü olan maddelerin veya çift kırılımlı maddelerin bulunduğu bölgeler hâriç, mikroskobun alanı karanlık olarak gözükür.
Zıt fazlı mikroskop
Bu mikroskop, incelenen nesnelerin, kırılma indislerindeki küçük değişimlerin ortaya çıkarılmasını sağlar. Zernike’nin bulduğu bir optik tertibat, incelenecek cisimden çıkan titreşimlerin çok küçük faz değişimlerini bulmağa yarar; bunun için, kondansör içine halka şeklinde bir diyafram ve objektifin arkasına, faz farkı meydana getiren bir lam yerleştirilir. Cisim içindeki faz değişimleri, görüntüde ışık değişimleri şeklinde belirir ve ancak 30-40 angström kadar olan optik kalınlık farkları bile kolayca bulunabilir. Bu mikroskop, biyologlar tarafından canlı organizmaların incelenmesinde kullanılır.