Kozmoloji Kâinatın yapısını, bir bütün hâlinde inceleyen ilim dalıdır. Kozmoz kelimesi, uzayın güzelliği anlamına gelir. Kozmoloji çalışmaları, çok eski zamanlara kadar uzanmaktadır. Modern kozmoloji ise Albert Einstein’in izâfiyet teorisi neticesinde 1917’den sonra ortaya çıkmıştır.
Kozmoloji ile ilgili çalışmalar, tahmînen M.Ö. 4000 yıllarında Mezopotamya’da başladı. Bu devirde kozmoloji, astroloji ile astronominin karışımı idi ve kâinatdaki bütün herşeyin dünyâ etrâfında döndüğü iddia ediliyordu.
1500 senelerinde rönesans hareketleri başlamış ve Avrupa’da, müspet düşünen bilim adamları ortaya çıkmıştır. Bunlardan Kopernik, kozmoloji üzerinde çok isâbetli görüşler ileri sürdü.
Kopernik, güneşi ışık ve ısıdan ibâret düşünüp, kâinâtın ortasında kabul etmiş, dünyâ ve gezegenlerin, güneş etrafında bir yörüngede döndüğünü söylemiştir. Kepler ve Galileo da Kopernik’in fikirlerini desteklemişlerdir.
Galileo, 1610 senesinde jüpiterin dört uydusunu keşfetmiştir. Dünyânın kendi etrâfında döndüğünü söylediğinde, Hıristiyân âlemi birbirine karışmış ve kendisi aforoz edilmiştir. Hıristiyanlar, 16. yüzyılda bile hâlâ dünyânın tepsi gibi düz olduğunu sanıyorlardı.
Newton’un, uzaydaki kütlelerin birbirini çekmesi prensibini açıklamasından sonra modern kozmolojiye geçilmeye başlandı. Uzayın güneş sisteminin de ötesinde daha geniş olduğu anlaşıldı. 1924 senesine Amerikan astronomu Edwin Huble, Samanyolu yıldız sistemini (galaksi) teşhis ederek, kozmolojide en büyük adımı attı. Fakat daha sonra kâinâtta Samanyolu galaksisi gibi daha birçok galaksilerin varlığı anlaşıldı.
Güneş sistemi, samanyolu galaksisinde bir nokta gibi kalmaktadır. Samanyolu, spiral şeklinde, yıldızlar kümesi gibi kabul edilmektedir. Güneş sisteminin bu Spiralin merkezine mesâfesi 30.000 ışık senesidir. Yıldız hareketlerinin dikkatlice incelenmesi sonucu. Samanyolunun da döndüğü
anlaşılmıştır. Ayrıca Samanyolu içindeki yıldızların da belli yörüngelerde döndüğü tesbit edilmiştir. Bu dönme hızları, galaksi merkezine doğru daha hızlıdır. Güneşin sürati, galaksi merkezine göre sâniyede 250 km ve peryodu 100 milyon senedir.
1946 senesinde İngilizler, uzaydan gelen kuvvetli radyo dalgaları tesbit ettiler. Bunlar, Cygus galaksisinden geliyordu. 1949’da ise Taurus A galaksisinden gelen radyo dalgaları tesbit edildi. Bunların, galaksideki muazzam infilâklardan hâsıl olduğu anlaşıldı. Bu çeşit radyo dalgası galaksilere,
radyo galaksi veya kuaser denir. Bu radyo dalgalarının tesbiti ile, kâinâtta, zamanla yeni yeni galaksilerin meydâna geldiği ve dolayısı ile kâinâtın durmadan değişikliğe uğradığı ve yoktan var olduğu anlaşılmıştır.
İslâm kozmolojisinde astronomi ve fizik ölçülerinde ilk çalışmaları yapanlar El-Bîrûnî ile Kutbuddin Şirâzî’dir. Bilhassa El-Bîrûnî’nin astronomi ve matematikle, kozmoloji çalışmaları önemlidir.