Stres çarkı veya fidget spinner, bir eksen boyunca az çaba harcayarak döndürülmek üzere tasarlanmış metal veya plastikten yapılmış, çok loblu (tipik olarak iki veya üç) düz ve ince bir yapıda ortasında bir bilyalı rulmandan oluşan bir oyuncaktır. Stes çarkına benzeyen oyuncaklar 1993’ün başlarında icat edilmiş olmasına rağmen Nisan 2017’de popüler hale geldi.
Oyuncak, sinirsel enerjiyi veya psikolojik stresleri hafifleterek odaklanmaya yardım ettiği iddiasıyla piyasaya sürüldü. Stres çarkının, Hiperaktivite, DEHB ve otizm gibi kaygı ve diğer nörolojik rahatsızlıklardan muzdarip olan insanların sakinleşmesine yardımcı olabileceği gibi iddialr bulunmaktadır. Bununla birlikte, Mayıs 2017 itibariyle yapılan araştırmalarda, otizm ya da DEHB için bir tedavi olarak etkili oldukları yönünde bilimsel hiç bir kanıt bulunamamıştır.
Stres Çarkının çocuklar ve gençler arasındaki popülerliği, bazı okullarda dikkat dağıtıcı olduğu gerekçesiyle yasaklanmıştır. Bazı eğitmenler ve okullar ise oyuncağın belirli sınırlar çerçevesinde dikkatlice kullanılabileceğini belirmektedirler. Amerikada yapılan bir araştırmaya göre 200 lisenin üçte biri Stres Çarkını okulda yasakladığını ortaya koymuştur.
Stres Çarkı, küçük çaba ile döndürülmeye yönelik olarak tasarlanmış, yo-yo ya da diğer yetenek oyuncaklarından farklı olmayan bir oyuncaktır. Pirinç, paslanmaz çelik, titanyum, bakır, alüminyum ve plastik gibi çeşitli malzemelerden üretilmektedir. Bir stres çarkının donen merkezden uzak olan dış kısmında bulunan üç uçta ağırlık bulunmaktadır. Bu ağırlıklar sayesinde daha hızlı dönmesi ve dengelenmesi sağlanmıştır. Çalışma prensibi olarak bir jiroskoptan esinlenilmiştir.
Stres Çarkını kim icat etti, Mucidi kim?
2018 yılı itibarıyla, piyasada bulunan stres çarklarının patentinin kime ait olduğu ve mucidinin kim olduğu belirsizdir.
Bir Kimya mühendisi olan Catherine Hettinger başlangıçta, 1993 yılında “eğirme oyuncağı” adıyla bir patent başvurusu yapmış ve patenti onaylanmıştır. Ancak Hettinger, oyuncağı üretecek ticari bir ortak bulamadığı için 2005 yılında süresi sona eren patentini yenilememiştir. Oyuncağın ilk piyasaya sürüldüğü zamanlarda The Guardian ve New York Times gibi medya organlarında yayınlanan yazılarda Stres Çarkının mucidi olarak Catherine Hettinger gösterilmiştir. Mayıs 2017’de yayınlanan Bloomberg News makalesinde ise Hettinger’in stres çarkının mucidi olamayacağını ispatlanmıştır. Hettinger da bu ispatı haklı bulmuş stres çarkının mucidi olmadığını ve stres çarkını icat eden kişi olmadığını kabul etti.
4 Mayıs 2017’de NPR ile ilgili bir röportajda Scott McCoskery, 2014 yılında Torqbar adını verdiği ve Stres Çarkı ile aynı mantıkta çalışan bir oyuncağı, IT toplantıları ve konferans görüşmeleri sırasında kendini sakinleştirmek için, nasıl icat ettiğini anlatmıştır. Bu röportajdan sonra oluşan talep dolayısıyla Scott McCoskery, Torqbar’ı internetten satmaya başladı.
2017’deki stres çarkının hızla yayılmasıyla bir çok çocuk ve genç onları okulda kullanmaya başladı. Bazı okulların çevresinde oyuncağın çocukları eğitici bir araç olarak satıldıklarını bildirdi. Okul çocuklarının sık kullandıklarından dolayı, pek çok okul bölgesinde satışı yasaklamıştır. Bazı öğretmenler, öğrencileri derslerden uzaklaştırdığını ileri sürdüler. Mayıs 2017’de Alexi Roy tarafından yayınlanan bir ankete göre, en büyük 200 Amerikan kamu ve özel lisesinin % 32’si stres çarkının okulda ve kampüste kullanımını yasakladı.
2017 yılında, Stres Çarkının ADHD, otistik ya da Anksiyete rahatsızlıkları olan kişilere iyi geldiği şeklinde pazarlanması konusu televizyonda ve basın organlarında tartışıldı.
Bilim adamları üreticilerin yaptığı bu iddiaların temelinin olup olmadığını öğrenmeye karar verdiler. 7 Temmuz 2017 tarihli Current Opinion in Pediatrics dergisinde yayınlanan ilgili literatür incelemesinde, New York’taki Cohen Çocuk Medikal Merkezi yenidoğan izleme programının direktörü Dr. Ruth Milanaik ve diğer bilimadamları, Stres Çarkı ve çocukların dikkati arasındaki bağlantıyı araştırdı. Araştırmacılar Stres Çarkı’nın faydaları konusunda üreticilerin iddialarının temelsiz olduğunu belirtti.
“İnsan bilgisayar etkileşimi ve oyunlarının kesişimini” araştıran bir bilim adamlarına göre Stres Küpü (Fidget Cube) olarak adlandırılan benzer bir oyuncağın sınıfta kullanımının daha uygun olduğunu belirtmişlerdir. Küpün görsel olarak dikkat gerektirmediğini söyleyen Kaliforniya Üniversitesi Hesaplamalı Medya profesörü olan Katherine Isbister, “Stres Küpü’nün sınıfta kullanımının daha uygun ve az dikkat dağıtıcı” olduğunu yazdı.
Araştırmacılar bu tip oyuncakların çocukların ve gençerin dikkat dağınıklığını ortadan kaldırmak, odaklanmayı güçlendirmek gibi bir faydasının olmadığını yalnızca çocuklara fizik kuralları veya en azından bilyalı rulmanlar hakkında bir şeyler öğretebileceğini belirtmişlerdir.
Bize de yolarmisiniz