Teleskop, insanlığın en önemli icatlarından biridir. Uzaktaki nesneleri yakınlaştıran ve incelemeye yarayan bu basit cihaz, gözlemcilere yeni bir bakış açısı kazandırdı. Meraklı bilim adamları bu tek gözlü dürbünü gökyüzüne doğru çevirdiğinde, biz insanların dünya görüşü ve evrendeki yeri sonsuza dek değişti.
Teleskopu kim icat etti?
Gelelim teleskobu kim icat etti sorusuna. Bu sorunun cevabı bugün hala gizemini koruyor. 1500’lerin sonlarında cam yapımı ve mercek üretme teknikleri geliştikçe, bir kişinin iki lensi bir araya getirerek bir icat yapacağı ve bunun çok önemli olacağı aşikar olmaya başlamıştı.
Hans Lippershey (1570 – 1619)
Teleskop için patent başvurusunda bulunan ilk kişi, Hans Lippershey (veya Lipperhey) adında bir Hollanda gözlük üreticisi idi. 1608 yılında, Lippershey nesneleri üç kez büyütebilen bir cihaz icat ettiğini ve bunun patent haklarını alması gerektiğini iddia etti. Teleskopu, dışbükey objektif ile hizalanmış içbükey bir merceğe sahipti.
Lippershey, kijker (“looker”) adını verdiği teleskopu için 30 yıl boyunca geçerli olacak bir patent başvurusunda bulundu. Ayrıca icadını başka ülke krallarına satmama karşılığında kendisine yıllık emeklilik maaşı bağlanmasını istedi. Bu icada patent verilmesine karşı olan, aynı bölgede gözlük üreticisi olarak çalışan, Jacob Metius ve Zacharias Jansen kendi tasarımlarının çalındığı iddiasıyla ayrı ayrı dava açtılar. Jacob Metius, oratadaki karışıklığı fırsat olarak gördü ve Lippershey’den birkaç hafta sonra başka bir teleskop için patent başvurusunda bulundu. Mahkeme ve Hükümet yetkilileri, bu kadar çok insanın bildiği bir cihazın kopyalanmasının çok kolay olduğu gerekçesi ile teleskopa hiçbir şekilde patent verilmemesi gerektiğine hükmetti. Bununla birlikte, yapılan teleskopların en güçlüsü olması nedeniyle, hükümet cıhazı için Lippershey’e 900 florin para ödülü verdi. Sonunda Jacob Metius da küçük bir ödül aldı.
Fakat yine de Lippershey, ilk patent başvurusunun yapan kişi olması nedeniyle teleskopun mucidi unvanını almıştır. Zacharias Jansen ise bileşik mikroskobu icat eden kişi olarak kabul edilmektedir. Her ikisi de hem teleskopun hem de mikroskopun icadı ve geliştirilmesine katkıda bulunmuşlardır.
Teleskop gök cisimlerinin incelenmesi, gözlenmesi ve gök bilimi eğitimi için vazgeçilmez bir araçtır. Teleskop olmadan gezegenimizin dışında kalan evrenin işleyişi konusunda tam anlamıyla kör olurduk herhalde. Bu kadar önemli bir icat olan teleskopu kimin bulduğuna tarihsel gelişimi ile bir göz atalım.
Galilei Galileo
1609’da, Galileo Galilei “Hollanda perspektif teleskopu” nu duydu ve bir tanesini bile görmeden kendi teleskopunu tasarladı. İlerleyen günlerde bazı iyileştirmeler yaptı. Nesneleri 20 kez büyütebilme başarısını gösterdikten sonra cihazını Venedik Senatosuna sundu. Senato, bu buluşundan sonra onu, iki kat maaşla Padua Üniversitesi’ne öğretim görevlisi olarak atadı.
Galileo teleskopu gökyüzüne çeviren ilk kişi oldu. Ay yüzeyinde bulunan dağları ve kraterleri, gökyüzündeki dağınık ışık şeridini (Samanyolu) görmeyi başardı. Ayrıca Satürn’ün halkalarını, güneş lekelerini ve Jüpiter’in dört ayını keşfetti.
Galileo teleskobu ile uzayı inceledikçe o zamana kadar evrenin merkezinin Dünya olduğu yolundaki inanışla ilgili olarak kuşkuya kapıldı. Gezegenlerin güneş merkezli Kopernik Modeline uyduğunu anladığında, öğretileri 2 bin yıldır dünya üniversitelerinde okutulan Yunan filozofları Aristoteles ve Ptolemius‘un düşüncelerine karşı savaş açtı. Evrenin merkezi olduğu söylenen Dünya’nın, aslında güneşin etrafında döndüğünü söyledi. İddiasını kanıtlamak ve duyurmak için Galileo “İki Büyük Dünya Sistemi, Ptolemaik ve Kopernik Üzerine Diyalog” adlı bir kitap yazdı. Kitabını Papa VIII. Urbanus’a sundu fakat fikirleri inanışa ters ve sapkın olarak kabul edildi ve kilisenin hışmına uğradı. Galileo’nun 1633’te Roma’daki engizisyon mahkemesine çıkmasına karar verildi. Mahkemede savunmasını yaptı ve mahkeme ile yaptığı pazarlık sonucunda, 1642’deki ölümüne kadar çalışmaya ve yazmaya devam ettiği ev hapsine mahkum edildi.
Sir Isaac Newton
Avrupa’nın başka yerlerinde, bilim adamları teleskopu geliştirmeye başladılar. Johannes Kepler optikleri inceledi ve iki konveks lensli bir teleskop tasarladı. Teleskop konusunda asıl devrimsel icat Sir Isaac Newton’dan geldi. Kepler’in yazıları üzerinde çalışan Isaac Newton, merceklerden ziyade mercekler ile birlikte aynalardan oluşan bir teleskop yapmanın daha doğru sonuçlar vereceğini düşündü. 1668’de Hollandalıların ve Galileo’nun kırılma teleskopundan farklı olarak yansıtıcı teleskopu icat eden Newton, yüzyıllar sonra, yansıtma teleskoplarının astronomiye egemen olmasını sağladı. 1688 yılında icat edilen yansıtıcı teleskopun adı Newtonian Reflector adıyla bilinmektedir.
Radyo Teleskopları ve Karl Jansky
Radyo dalgalarının keşfedilmesi ve radyo ile ilgili gelişmeler sayesinde, bilim adamları sadece ışık değil, uzayda bulunan elektromanyetik radyasyonu da incelemeye başladılar. Karl Jansky adında bir Amerikalı mühendis, 1931 yılında uzaydan elektromanyerik radyasyonu tespit eden ilk kişi oldu. Samanyolu’nun merkezinden çıkan bir elektromanyetik radyo paraziti kaynağı buldu. Radyo teleskopları o zamandan beri galaksilerin haritasının ortaya çıkartılması ve Big Bang Teorisi gibi bir öngörüyü doğrulayan, arka plan mikrodalga radyasyonunun varlığını ortaya koymuştur.
Günümüzde kullanılan modern teleskoplar mercekler ve aynalarının kullanımın çok çok ötesine geçmiş ve uzaktaki galaksilerin izlenmesini sağlayacak teknolojik yeteneklere sahiptir.