Ünlü astronom ve matematikçi Ali Kuşçu, Osmanlı İmparatorluğu’nda matematik ve astronomi gelişimi üzerinde önemli bir etkiye sahip oldu. İstanbul’da 1474’te ölümünden sonra eserleri en değerli bilgi kaynakları arasında yer aldı. Ayrıca dil ve retorik konusunda özgün eserler üretti. Sonuç olarak İslam Bilim Dünyası’nın, Orta Çağ’da Fatih Sultan Mehmet’in hükümdarlığı sırasında matematik ve astronominin, Ali Kuşçu’nun çalışmaları, eserleri ve katkılarıyla zirvede olduğunu söyleyebiliriz.
İslam gökbilimcileri ve matematikçileri, doğru sonuçları bulmak için her zaman çok özenli oldular. Astronomik teoriye kafa yorarlardı. Kaba ve yaklaşık sonuçlardan asla memnun olmadılar, matematiksel araçları kullanmayı hedeflediler ve sonuçlarını mümkün olduğu kadar doğru bir şekilde gözlemsel verilere dayandırma konusunda ısrar ettiler. Türk İslam Alimleri arasında çok özel bir yeri olan Ali Kuşçu özellike astronomi ve matematik alanlarında ki eserleri ile gökbilimde kavramsal bir devrim başlatmıştır.
Ali Kuşçu’nun astronomi ve matematik alanındaki en önemli çalışmaları şunlardır:
Risala fi al-Hay’a
Bu eser, 1457 yılında Farsça yazılmıştır. Ali Kuşçu’nun astronomi ile ilgili en önemli çalışmalarından biridir.
El-Risala fi-Hisab
Al-Risala el-Hisab, Semerkant’da Farsça olarak 1472 sonuna kadar yazılmış aritmetik hakkında bir kitaptır. 104 yapraktan ve üç bölümden oluşmaktadır. Kitabın Farsça versiyonu, 194 yapraktan oluşan Arapça olandan farklıdır. Kitap, yıldızların hesaplamaları ve pozisyonları ile bilgileri içermektedir. Eser yıldızların pozisyonları ve yıldız hesaplamaları ile ilgilenen araştırmacılar için büyük önem taşıyordu.
El-Risala el-Muhammediye
Arapça yazılmış cebir ve aritmetik üzerine bir kitaptır. Bu kitabı 1472’de İstanbul’a giderken yazmıştır. Fatih Sultan Mehmet (Tarihi kaynaklarda ismi Muhammed II olarak geçer) e sunulmak üzere yazılmıştır. Bu nedenle kitaba tam olarak ‘Muhammed’in Kitabı” anlamında Risala el-Muhammediyye adı verildi. Kitabın adı, Ali Kuşçu’nun Osmanlı hükümdarı için duyduğu derin saygıyı göstermektedir. Kitap giriş ve beş bölümden oluşmaktadır. Ali Al-Kuşçu’nun Risala el-Hisab adlı kitabından daha zengin bir içeriğe sahiptir. Risala el-Muhammediye’de yaptığı bir çizelge de yer almaktadır.
Al-Risala al-Fathiyya
Ali Kuşçu’nun bu eseri, 1473’te Arapça dilinde yazılmıştır. Aynı zamanda, Akkoyunlu Hükümdarı Sultan Hasan’a karşı Otlukbeli zaferinin ardından Sultan II. Mehmet’e sunulmuştur. Risala al-Fathiyya’da Ali Kuşçu “ekliptik eğim” i hesaplamıştır ve ekliptik hesaplamaları bugünkü değerinden çok az farklılık göstermektedir. Kitap üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm, Dünya’nın etrafındaki gezegenlerin sayısı, neden oluştukları ve bulundukları yerler ile ilgilidir.
Kitabın ilk bölümünde, “Dünya tek ve Dünya’yı çevreleyen dokuz gezegen vardır. Onlar yörüngede hareket ederler. Güneş sabittir ve diğer gezegenler ve göksel cisimler etrafında yörüngede bulunur.” Bu bölüm ayrıca bazı büyük ve küçük gezegenler, bazı gezegenlerin şekli, konumu ve hareketi, sabitlenmemiş yıldızların konumu, yıldızların ve gezegenlerin hareketlerindeki anlaşmazlıklar ile ilgilidir.
İkinci bölüm, Dünya’nın şekli ve iklimlerin sınıflandırılması ile ilgilidir. Bu bölümde, Dünya’nın şeklinin neredeyse yuvarlak olduğu söylenmiştir. Ekvator’un iklimi, gezegenlerin yörüngeleri, yıllar ve tarihlerdeki açıklamaları, yıldızların yükselen ve ayarlanan zamanları incelenmiştir.
Üçüncü bölüm, göksel cisimler ve bulutlar hakkındadır. Yeryüzü alanının hesaplanması, Dünya’nın yarıçapının hesaplanması, Ay’ın çapının Dünya’nınkine oranı, Merkür ve Venüs gezegenleri hakkında bilgiler ile ilgilidir.
Diğer Çalışmaları ve Eserleri
Tüm bu başarıların yanı sıra, Ali Kuşçu ilahiyat, dini konular, dilbilim ve dilbilgisi hakkında yazılar yazdı. İstanbul’da çalışırken, İstanbul’un bulunduğu enlem ve boylam derecelerini hesapladı. Enlemi, günümüzün hesaplamalarına çok yakın olarak 41 ve boylamı da 59 olarak buldu (bugünkü değerler 41.01 / 58). Sultan Mehmet’in emriyle bir de güneş saati inşa etti.
Genel olarak, Ali Kuşçu’nun eserleri beş grup altında kategorize edilebilir;
Astronomi ile ilgili eserleri
- Sharh-i Zij-i Ulugh Beg
- Risala fi Hall Ashkal Mu’addil al-Qamar li-al-Masir
- Al-Risala fi Asl al-Harej Yumkin fi al-Sufliyyayn
- Sharh ‘ala al-Tuhfat al-shahiyya fi al-Hay’a
- Al-Risala dar ‘ilm al-Hay’a
- Al-Fathiyya fi ‘ilmi al-Hay’a
- Al-Risala fi Halli ashkal al-Qamar
Matematik üzerine eserleri
- El-Risala el-Muhammediyye fi-Hisab
- Al-Risala der ‘ilm-i Hisab
İslam hukuku ve İslam felsefesi üzerine çalışmaları
- Al-Sharh al-Jadid ‘alat al-Tajrid
- Hashiya al ala al-Talwih
Mekanik aletler üzerine çalışmaları
- Al-Tadhkira fi al-allah el-Ruhaniyye
Dil ve retorik üzerine çalışmaları
- Sharh al-Risala al-Wad’iyya
- Al-Ifsah
- El-nUnkûd al-Zawahir fi Nazm el-Jawahir
- Şarhu El Safiya
- El-Risala fi Bayani ba’d al-Mufradat
- Fa’ida li-Tahkiki Lami’t-Ta’rif
- Al-Risala ma ana qultu
- El-Risala fi el-Hamd
- El-Risala fi ‘ilm al-Ma’ani
- El-Risala fi Bahth el-Mufrad
- Al-Risala fi al-Fann al-thani min ‘ilm al-Bayan
- Tafsir al-Baqara ve ali ‘Imran
- El-Risala fi-Isti’ara
Ali Kuşçu’ya atfedilen başka eserler de vardır. Ancak, bu eserlerin orjinalleri henüz bulunamamıştır o nedenle Ali Kuşçu tarafından yazılıp yazılmadığı kesin değildir. Bunlar Tarihu Ayasofya, Tefsir el-Zahrawayn, Mahbûb el-Hama, Al-Risala fi Mawdû’at al-‘Ulûm, Masarrat El-Qulûb fi Daf’i El-Kurb.