Uzayda bulunan cisimleri incelemeye uygun teleskop ve diğer yardımcı aletlerle donatılmış kubbesi açık özel binalara rasathane veya gözlemevi denilmektedir. Binanın üzerindeki kubbe döner düzenekli olup, ekseni etrafında 360° döner. Kubbenin üst orta kısmında boydan boya yarık şeklinde açıklık vardır. Bu yarık bir perde ile kapalı olup, gerektiği kadar açılabilir özelliktedir. Teleskop bu açıklıktan gök yüzüne doğru yöneltilir. Modern rasathanelerin hemen yan tarafında, idari bina, kütüphane, bilgisayar odası gibi yardımcı binalar bulunur.
İlk Rasathane veya Gözlemevi
Rasathanelerin tarihi Babil, Eski Yunan ve Mısır medeniyetlerine kadar uzanır. Bu devirlerde rasathanelere önem verilmesi dini törenlerin ve ibadetlerin zamana bağlı olmasından ileri gelmektedir. Tarihte kurum olarak istenilen şekliyle ilk rasathane, 829 senesinde Halife El-Memun Bağdat’ta kurdurduğu astronomi rasathanesidir. 877 senesinde ise El-Battani kurduğu rasathanede astronomi tabloları hazırladı ve ekinoks açılarını hassas bir şekilde yeniden hesap etti. Bağdat’taki rasathanenin ismi Şemmasiye, Şam’dakinin ismi Kasiyûn idi.
Batıda ise astronominin ve rasatanelerin gelişimi dini sebeplerle gecikti. Kopernik’in (1475-1543) ünlü De Revolutionibus adlı eseri, dînî bir suç işlediği için 1882 yılına kadar yasak kitaplar arasında îlan edildi. 8. yüzyıl ile 17. yüzyıl arasındaki doğudaki rasathaneler akademik nitelik taşıyor, ekserisinde asrını aşacak tarzda öğretim ve araştırma faaliyetleri yapılıyordu.
Batının ünlü astrloji bilginleri Roger Bacon, Galileo, Giordano Bruna ve Kopernik, doğu dünyasının astrnomi bilgilerinden faydalanmışlardır. Kopernik ünlü eserinde, Batrûcî, İbn-i Şatır ve Nasirüddîn Tûsî’nin eserlerinden ilham aldığını belirtmektedir.
Avrupa’da rasathaneler 1400 senelerinde kurulmaya başlandı. 1418 senesinde yalnız denizcilik maksadı ile güneşin doğuş batış ve yücelim noktalarını tespit için Portekiz’in Vincent şehrinde rasathane kuruldu. 1471 senesinde Nürnberg Rasathanesi, 1501 senesinde de döner kubbeli Kassel Rasathanesi kuruldu. 1609 senesinde teleskopun bulunması ile rasathanelerde büyük gelişmeler oldu. 1672 senesinde Paris, 1675 senesinde Greenwich, 1700 senesinde Berlin rasathaneleri kuruldu. Zamanımızda dünya üzerinde 150’yi aşkın rasathane faaliyet göstermektedir. Ayrıca uzaya gönderilen uydular da bir nevi rasathane vazifesi görmektedir.
Rasathanelerde iki tip teleskop kullanılır. Bunlar mercek ve ayna sistemiyle çalışan refraktörlerle, modern parabolik radyo teleskoplarıdır. Radyo teleskopları, parabolik antenden alınan mikro ışık dalgalarını 100 ile 1000 kat kuvvetlendirerek fotoğraf şeklinde tespitler yapar. Radyo teleskoplarla, radyo astronomisi başlamıştır. ABD Ohio eyaletinin Columbus şehrinde bulunan radyo teleskop, ekseni etrafında her yöne dönebilmektedir. Bu teleskopun çapı 600 metredir. Washington’da bulunan radyo teleskop 600 metre genişliğinde, 128 dipolden meydana gelmiş, düz antene sahiptir. Dünya atmosferinin, rasathanelerin çalışmalarına menfi etkisi olduğu bilindiği için incelemeleri atmosferin üst tabakalarından yapmak için çeşitli çareler düşünülmüş ve bu arada balonlardan çok istifade edilmiştir.
İlk balonlu rasathane 1958 senesinde yapıldı ve teleskop, spektrograf ve otomatik yıldız takip edici aletlerle donatılarak yeryüzünden 26 kilometre yükseğe gönderildi. Uzaya gönderilen çeşitli uzay araçları ile dünya yörüngesine oturtulan uzay rasathaneleri atmosferin etkisi olmaksızın mikrodalgalar, fotoğraflar çekerek devamlı dünyaya bilgi göndermektedirler.
Nitekim 1990 yılında uzaya gönderilmiş olan Hubble uzay teleskobuyla atmosferdeki menfi şartlardan arınmış oldukça net ve önemli resimler elde edilmiştir. Hatta, bu gelişmenin, astronomi biliminin yeniden kurulmasına bile yol açacağı ileri sürülmektedir.