Demiri kim buldu

Doğal filizlerden demir elde etme yöntemini bulanlar, Tarih öncesi insanlarıdır. Tunç çağından sonra gelen bu ilkel metalürji, daha o dönemde gelişmiş bir uygarlığı vurguluyordu; M.Ö 500’de Mısır’da, M.Ö. 1 000 yıllarında Avusturya’da Halstatt’ta ve İsviçre’ de La Tene’de bu uygarlığın izlerine rastlanır. Demir çağı insanlarının silahları, bu yeni metalin üstünlüğünün bir kanıtı olmuştu.

İlkel eritme fırınları, birkaç yüzyıl boyunca değişik ülkelerde oldukça iyi kalitede, dövülebilir demir üretiminde kullanıldı. Çeşitli uygarlıklar için demirin temel bir önemi vardı ve M.S. I. yüzyıla gelindiğinde Noricum’lular, Part’lar ve Çinliler yumuşak çelik üretebiliyorlardı.

Hititler eritme yöntemlerini çok gizli tutuyorlardı, ama Hitit imparatorluğunun M.Ö. 1200’de yıkılmasından sonra demirciler dağıldı ve böylece öteki kabile ve uluslar da dayanıklı maden araçların yapımında, onların ustalıklarından yararlandılar. Yüzde 1,5 yada daha az oranda karbonla karıştırılmış demirden bir çeşit çelik, gene bu dönemde üretilerek kenarlarının keskin olması gereken silah ve araçların yapımında kullanılmıştı.

İlk demirciler Hititlerse, ilk maden mühendisleri de Romalılardır. Romalıların maden ocakları batıda, güney İskoçya’dan güney İspanya’ya; doğuda ise, Romanya’nın batısına kadar uzanıyordu. Beklenileceği gibi, Roma demir ve çeliğinden çeşitli askeri amaçlarla yararlanıldı. Yunanlılardan kalan göğüs zırhları, ünlü kısa kılıçlar ve üç metrelik kargıların çoğu demirden yapılıyordu. Daha sonra Romalı askerler, uzun demir

kılıçlar, zıpkınlar ve mancınıklarla atılan küçük demir oklar kullandılar. Demirden yapılma koçbaşları Asurlulardan beri kullanılmaktaydı; Romalılar ise kale duvar ve kapılarında delikler açan terebra’yı « geliştirdiler.

Demir devrinin son büyük buluşu ise demirin eritilerek kalıplara dökülmesi oldu. Ortaçağın Stückofen’leri büyütülerek ilk yüksek fırınlar geliştirildi. Eritme işleminde hem yakıt, hem de gerekli bileşim maddesi (karbon) olarak, önceleri odun kömürü, daha sonra da kömür kullanıldı. 1711 yılında İngiltere’deki Coalbrookdale’de, Abraham Darby (1677-1717), dövülmeye ve kum kalıplara dökülmeye elverişli iyi kalite demir üretmek için, çok miktarda filizin eritilmesinde kok kömürünü kullanmaya başladı. Daha önceleri, kullanılan döküm kalıpları ancak pirinç gibi çok pahalı madenlerden yarılabiliyordu. Çok geçmeden ülkenin bütün evlerinde, demir döküm tencere ve tavalar kullanılmaya başlandı. Köprü ve demiryolu yapımında demir kullanıldı.

Saf demir (atom ağırlığı 55,25; atom numarası 26, simgesi: Fe), platine benzer parlaklıkta beyaz bir metaldir. Sanayi uygarlığındaki yerini mekanik nitelikleri nedeniyle almıştır. Çekme ya da sıkıştırmaya karşı dirençli ve dayanıklıdır; levha haline gelebilir. Özellikle ısıtılarak biçimi değiştirilebilir; tel haline getirilmesi, yani haddelenmesi de kolaydır. 1 535°C’ta erir, 3 200c C’ta kaynar. Yoğunluğu 7,8’ dir. İlgi çekici magnetik özellikleri bulunan bu metali mıknatıs çeker; kendisi de mıknatısa dönüşebilir. Mıknatıslanma, çelikte (demir-karbon alaşımı) kalıcı, yumuşak demirde geçicidir (elektromıknatısın ilkesi).

Demir, doğada çok yaygındır ve yerkabuğunu oluşturan elementler arasındaki oranı yüzde 5’i geçer. Yerkabuğunu geçip gezegenimizin merkezine ulaşabilseydik, Yer’ in çekirdeği nikel ve demirden oluştuğuna göre, akıl almaz bir maden ocağı bulurduk. Kaldı ki Yer’in magnetızmasını açıklayan da, bu merkez kütlesinin varlığıdır. Demire göktaşlarının yapısında da rastlanır. Dolayısıyle evrenin önemli bir elementidir.